'फ्लीबॅग' पाहिल्यावर...

'कोसला वाचल्यावर' या शीर्षकाचा पु. ल. देशपांडेंचा एक लेख आहे. 'कोसला'मुळे भारून जाऊन त्यांनी तो लिहिला आहे हे वेगळं सांगायला नकोच. (कोसला १९६३ साली प्रकाशित झाली. हा लेख १९९६ सालच्या मौज दिवाळी अंकात आला होता. हे ३३ वर्षांच्या गॅपचं गणित मात्र मला कळलेलं नाही.) कोसला वाचायला सुरूवात केली आणि पांडुरंग सांगवीकर एकदम  दोस्तीत येऊन बोलायला लागला; आम्ही दोघे आरामात पाय पसरून गप्पा मारायला लागलो अशा आशयाचं पुलं लिहितात. 'फ्लीबॅग' आणि 'कोसला' हे कनेक्शन तसं विचित्र वाटेल, पण फ्लीबॅग पाहिल्यापासून 'फ्लीबॅग पाहिल्यावर' अशाच शीर्षकाने काही लिहावंसं वाटू लागलं. कारण फ्लीबॅगसुद्धा पहिल्या एपिसोडच्या पहिल्या फ्रेमपासून सांगवीकरसारखीच दिल खोलके बोलत होती. एकूण २ सीझन्स, १२ एपिसोड्स भडाभडा बोलली आणि मग गप्प झाली. आणि जे बोलली ते उदाहरणार्थ फारच थोर होतं.

फोर्थ वॉल - प्रेक्षक आणि अभिनेत्याच्या दरम्यानची अदृश्य भिंत - ब्रेक करत पात्राने बोलण्याचा माझा पहिला अनुभव 'हाऊस ऑफ कार्ड्स'चा होता. फ्लीबॅग फोर्थ वॉल अधूनमधून ब्रेक करत नाही, तर जवळजवळ तोडूनच टाकते. म्हणजे तुम्ही जवळजवळ तिच्यासमोर टेबलावर बसून तिची वटवट मनोभावे ऐकता. फ्लीबॅग लिहिणारी आणि साकारणारी फीबी वॉलर-ब्रिज आधी एक एकपात्री प्रयोग सादर करायची त्यावर आधारलेली ही मालिका आहे. 'फ्लीबॅग' या विचित्र नावाची ही ब्रिटिश मुलगी आहे. लंडनमध्ये राहते. स्वतःचा कॅफे चालवते. एका घटनेमुळे अपराधभावाने ग्रासलेली आहे. इमोशनली ब्रोकन आहे. सेक्शुअली चांगलीच अ‍ॅक्टिव्ह आहे. गोंधळलेली आहे. काही बाबतीत भलतीच क्लिअरही आहे. तिच्या मोठ्या बहिणीशी तिचं विशेष नातं आहे. वडिलांशी नातं आहे - ते अधेमधेच विशेष होताना दिसतं. तिच्या आयुष्यातले पुरूष लोकोत्तर आहेत. तिचं आणि त्यांच्यातलं डायनॅमिक्स अलौकिक आहे. ती या सगळ्याचबद्दल तुमच्याशी काहीही हातचं राखून न ठेवता बोलते. फ्लीबॅगचं एक वैशिष्ट्य असं की 'ही जरा अंगावर येतेय' असं वाटण्याची क्षमता असणारी ही व्यक्तिरेखा अजिबात अंगावर येत नाही. यू फील ओन्ली लव्ह फॉर हर...ऑल्वेज! तिच्याबद्दल, तिच्या सगळ्या उपद्व्यापांबद्दल, तिच्या भरकटलेपणाबद्दलदेखील तुम्हांला फक्त प्रेमच वाटतं. यात फीबी वॉलर-ब्रिजच्या कमाल अभिनयाचा, स्पाँटेनिटीचा फार मोठा वाटा आहे. फ्लीबॅगसाठी तिला लेखनाबरोबरच अभिनयाचीही अनेक अवॉर्ड्स मिळाली यात नवल नाही. तिच्या बरोबरीने तिची मोठी बहीण क्लेअर (सियान क्लिफर्ड), तिचा नवरा मार्टिन (ब्रेट गेलमन), वडील (बिल पॅटरसन), सावत्र आई (ऑलिव्हिया कोलमन - टेरिफिक!) आणि लास्ट बट नॉट द लीस्ट - फ्लीबॅग अंतिमतः ज्याच्यापाशी स्थिरावते तो प्रीस्ट (अँड्र्यू स्कॉट) यांची कामं उत्तम झालेली असली तरी फीबी ओन्स द शो! मुळात एक असं आहे की फ्लीबॅगसारख्या उत्तम निर्मितीविषयी 'चांगला अभिनय' ही वेगळेपणाने सांगायची गोष्ट राहतच नाही. तीन मिनिटांची भूमिका करणारा अभिनेतादेखील कायम लक्षात राहील असा अभिनय करून जातो. प्रत्येक पात्र काही ना काही वैशिष्ट्ये घेऊन, अत्यंत धारदार लेखणीतून उभं राहिलेलं असल्याने त्या कलाकृतीच्या एकूण 'प्रोजेक्ट'मध्ये आपली जागा उजळून काढतं.

फ्लीबॅग 'बॅड फेमिनिस्ट' आहे हे एक मला जामच आवडलं. ती अजिबात पॉलिटिकली करेक्ट राहायचा प्रयत्न करत नाही. त्या अर्थी ती स्त्रीवादाला न घाबरणारी स्त्री आहे. एका प्रसंगात I sometimes worry that I wouldn't be such a feminist if I had bigger tits हे तिचं म्हणणं मला तरी प्रामाणिकपणे आल्याचं जाणवलं. याचं एक कारण म्हणजे शारीरिक ठेवणीविषयी, शरीरधर्माविषयी आणि अवयवांविषयी या मालिकेत आयडियॉलॉजिकल डीबेटच्या पलीकडे जाऊन बोललं गेलं आहे. मात्र दुसऱ्या बाजूने फ्लीबॅगचा एकूण अप्रोच, तिचं मुक्त असणं, गोंधळलेलं असणं, हर्ट झालेलं असणं, झगडत राहणं, नात्यांबाबत प्रयोग करत राहणं यातून ती स्त्रीवादाचा औपचारिक-अनौपचारिक स्वीकार न करताही एक ऑर्गेनिकली ग्रोन आणि तरी लिबरेटेड वुमन म्हणून समोर येते. ती सतत गोष्टी एक्सप्लोअर करते आहे - तिच्या इंपल्सनुसार, बुद्धीनुसार, भावनिक आवेगानुसारही. त्यामुळे ती खरी वाटते आणि तेवढीच पुरेशी वाटते.

भावनिक पातळीवर अस्थिर असलेल्या फ्लीबॅगसाठी सेक्स हा एक अनुभवण्याचा आणि चिंतनाचाही विषय आहे. I'm not obsessed with sex, I just can't stop thinking about it. The performance of it. The awkwardness of it. The drama of it. The moment you realise someone wants your body. Not so much the feeling of it - असं ती म्हणते. मला असं दिसतं की इमोशनली ब्रोकन किंवा एकूण जगण्याबद्दल सिनिकल झालेली किंवा कशातच अर्थ न गवसणारी माणसं सेक्सचा आधार घेत असावीत. It might be working for them because that's the only pleasure/experience that does not pose any further questions. The whole thing is wrapped in the shades of excitement. It is the 'rawness' that works I guess. With the thought of sex and with the act of it, you kind of travel beyond the virtuous debates. इमोशनली ब्रोकन असलेल्या फ्लीबॅगबाबत हे लागू पडेल असं वाटतंही आणि नाहीही. ती सेक्सकडे तिच्या भावनिक दुखावलेपणाला बाजूला ठेवून बघते आहे असं समोर तरी येतं. Moreover, for her, sex doesn't just remain an act of pleasure, it's more of a conversation for her. तिचे जे सेक्शुअल एन्काउंटर्स आहेत त्यामध्ये 'चांगल्या प्रतीच्या सेक्ससाठी उत्सुक असणारी स्त्री' हे ठसठशीतपणे दिसतंच. सेक्शुअल ग्रॅटिफिकेशनच्या चाहुलीने निर्माण झालेली तिची अधीरता ती अजिबात लपवत नाही. आणि दुसऱ्या बाजूने तिची काही पुरूषांची निवड विचित्रही वाटते. All in all, sex purely for the sex's sake अपेक्षिणारी ती स्त्री आहे आणि ते मला अतिशय स्वागतार्ह वाटलं. Sexual promiscuity has been at the receiving end of moral indignation, but I think it certainly doesn't form the basis for moral judgement. Simply because sexual promiscuity does not demean any of the human values.       

भरकटलेलं आयुष्य जगणारी, त्यासाठी स्वतःवर अधेमधे उखडणारी, जगावर उखडूनच असलेली, बहिणीवर माया असणारी आणि मुख्य म्हणजे मनात एक 'दंगल' घेऊन वावरणारी फ्लीबॅग मालिका संपताना प्रेमाचा रस्ता चोखाळते हे पाहून तुम्हांलाच शांत शांत वाटतं. आणि ही मुलगी आता पुढे काय करणार ही शंकाही मनात येते. कारण इतक्या अटिपिकल मालिकेसाठी 'ते फायनली एकत्र येतात' हा शेवट एकदम टिपिकल वाटू शकतो. फ्लीबॅगचा पुढचा सीझन येणार नसल्याचं फीबी वॉलर-ब्रिजने अलीकडेच जाहीर केलं आहे. पण तिने प्रेमात पडलेल्या फ्लीबॅगला चितारण्यासाठी पुन्हा पेन हातात घ्यावं असं वाटतं खरं!

फीबी वॉलर-ब्रिजने कुठल्या धुंदीत ही व्यक्तिरेखा आणि ही मालिका लिहिली कोण जाणे, बट इट गिव्ह्ज यू हेल ऑफ अ किक! आणि फक्त फ्लीबॅगच नाही, तुम्ही इतरही पात्रांच्या - नकारात्मकसुद्धा - प्रेमात पडता. एकुणातच ही वेड्यावाकड्या माणसांची कथा आहे आणि ती तुम्हांला सरळसोट दृष्टी ठेवून बघताच येत नाही. उत्तम लेखन हे सोलून सोलून बारकावे दाखवतं, वाचणाऱ्याचं बोट धरून त्याला वेगवेगळ्या गुहांमधून फिरवून आणतं आणि गोंधळातही  पाडतं. फ्लीबॅग तुम्हांला १२ एपिसोड्समध्ये इतकं काही दाखवते आणि इतकं काही बोलते की तुम्ही ही मालिका पुन्हा पाहिल्याशिवाय राहू शकत नाही. आणि एवढं करूनही तुम्ही या मुलीला चिमटीत पकडू शकत नाही हे तिचं मोठं यश आहे. भालचंद्र नेमाडेंचे शब्द उसने घ्यायचे झाले तर फ्लीबॅग 'सर्वमुक्त. हेमुक्त. तेमुक्त. रंगमुक्त.अंगमुक्त. मनमुक्त. संज्ञामुक्त. मुक्तीमुक्त' आहे.

'नेमाड्यांनी ह्या कादंबरीत सर्व 'स्व' ओतल्यावर त्यांची यापुढली पुस्तके काय नमुन्याची उतरणार कोण जाणे ही पापशंका. कोसला मागे ठेवून हे पाखरू उडाले आहे. आता ते कोण्या देशी जाऊन तिथल्ली वार्ता घेऊन येते ती ऐकायला मी फारफार उत्सुक आहे.' - हा 'कोसला वाचल्यानंतर' या लेखाचा शेवटचा परिच्छेद आहे. हा परिच्छेद फीबी वॉलर-ब्रिज आणि फ्लीबॅग ही दोन नावं टाकून मला बाकी जसाच्या तसा घ्यावासा वाटतो. अर्थात गूगल जगन्नियंता असल्याने फीबी वॉलर-ब्रिज पुढच्या बॉंडपटाची सहलेखिका आहे हे अनेकांना माहिती आहे. तर तिचा जेम्स बॉंड चेझ, अ‍ॅक्शन आणि सिडक्शनबरोबर ब्रोकन माइंड, व्हॅल्यू स्ट्रगल आणि फेमिनिझमच्याही काही लेयर्स ओपन करून दाखवतो का हे पाहायला मी फार फार उत्सुक आहे!

# Fleabag
# Amazon Prime

(फेसबुक पोस्ट)