गिन्ट्स झिलबालोडिसचं जग

विसरता येणार नाही असा अनुभव देणारे अनेक चित्रपट आपण बघतो. पण काही चित्रपटांमधून उमटणाऱ्या जाणिवा आपल्या अंतराला विशेष ताकदीने स्पर्श करतात. असे चित्रपट पाहताना त्या चित्रपटाच्या निर्मात्यांबद्दल मला फार आपुलकी वाटू लागते. (निर्माता म्हणजे 'प्रोड्यूसर' या अर्थी नव्हे तर 'क्रिएटर' या अर्थी. प्रोड्यूसर हा अर्थातच महत्त्वाचा. कारण चित्रपट या कलेचा संबंध जितका 'आर्ट'शी आहे तितकाच; किंबहुना थोडा जास्तच 'कॉमर्स'शी आहे. 'सिनेमा इज ॲन अनहॅपी आर्ट, ॲज इट डिपेंड्स ऑन मनी' असं म्हणतात. असो.) २०२०-२१ दरम्यान केव्हातरी अचानक 'अवे' हा ॲनिमेशनपट पाहिला तेव्हा 'गिन्ट्स झिलबालोडिस' या लक्षात ठेवायला अवघड नावाच्या लाटव्हियन लेखक-दिग्दर्शकाविषयी अशी आपुलकी वाटायला लागली. आणि काहीच दिवसांपूर्वी २०२५ चा बेस्ट ॲनिमेशनपट म्हणून गिन्ट्स झिलबालोडिसच्याच 'फ्लो' या चित्रपटाला ऑस्कर मिळाल्यावर लगेचच तो थिएटरमध्ये जाऊन पाहिला. 

‘अवे’ पाहिल्यानंतरची एक गोष्ट नोंदवायला हवी. कुठलाही चित्रपट संपल्यावर शेवटी एक भलीमोठी श्रेयनामावली असते. ॲनिमेशनपट संपल्यावर दिसणारी श्रेयनामावली तर प्रचंड मोठी असते. अक्षरशः शेकडो नावं असतात. चित्रपट बघताना येणारं विस्फारलेपण ही श्रेयनामावली बघताना आणखी विस्फारतं कारण एक  ॲनिमेशनपट तयार करण्यासाठी किती डोकी आणि हात लागतात याची साक्ष म्हणजे ती श्रेयनामावली असते. 'अवे' चित्रपट संपल्यानंतर एका स्लाइडची श्रेयनामावली दिसली होती आणि त्यात फक्त एकच नाव होतं - गिन्ट्स झिलबालोडिस. लेखन, दिग्दर्शन, संगीत, संपादन, निर्मिती सगळं त्याचंच होतं. ते बघून चक्रावून गेलो होतो. एकटा मनुष्य एक संपूर्ण ॲनिमेशनपट करू शकतो ही माझ्यासाठी तरी मोठीच बातमी होती. 'अवे'मध्ये संवाद नसल्याने व्हॉइस ओव्हरचा प्रश्न मिटला होता. पण इतर सर्व आघाड्या एकट्यानेच सांभाळल्या होत्या. 

हे कळल्यावर 'अवे' आणखीनच आवडू लागला. आजवर पाहिलेल्या ॲनिमेशनपटांपेक्षा सर्वस्वी वेगळ्या जातकुळीचं ॲनिमेशन हे 'अवे'चं प्रमुख वैशिष्ट्य होतं. १९९४ च्या 'लायन किंग'पासून २०२५ च्या 'लायन किंग'चा प्रीक्वेल असलेल्या 'मुफासा'पर्यंत असा माझा व्यक्तिगत ॲनिमेशन प्रवास आहे. यात डिस्ने, पिक्सार, ड्रीमवर्क्स या स्टुडिओजच्या एकाहून एक अप्रतिम कलाकृती आहेत. यादी बरीच मोठी आहे त्यामुळे नावं घेत नाही. मात्र या कलाकृतींनी ज्या प्रकारच्या ॲनिमेशनची 'सवय' लावली त्याला गिन्ट्स झिलबालोडिसने त्याच्या पहिल्याच चित्रपटातून धक्का दिला होता. (अर्थात इथे एक मान्य केलं पाहिजे की ॲनिमेशनचे डिस्ने-पिक्सार-ड्रीमवर्क्सपेक्षा वेगळे प्रवाह माझ्याही फारसे परिचयाचे नाहीत. २०११ साली बेस्ट ॲनिमेशनपटाचं ऑस्कर मिळवणारा 'रँगो' हा त्यातल्या त्यात एक अपवाद.नेटफ्लिक्सवरची 'बोजॅक हॉर्समन' ही मालिका हा आणखी एक सणसणीत अपवाद. जपानी ॲनिमेशन चित्रपट दिग्दर्शक हायाओ मियाझाकी हे नावही थोडं परिचयाचं; पण त्याचा चित्रपट पाहिलेला नाही). आणि 'अवे'ने जे केलं तेच पुन्हा 'फ्लो'नेही केलं!

'अवे' एका लहान मुलाभोवती फिरतो तर 'फ्लो' एका मांजराभोवती. दोन्ही चित्रपटांमध्ये जगण्याची धडपड - 'सर्व्हायव्हल' - हे सूत्र आहे. दोन्ही चित्रपटांचा 'लँडस्केप' आणि संगीत अविस्मरणीय आहे. दोन्ही चित्रपटांमध्ये संवाद नाहीत. आणि दोन्ही चित्रपटांनी ॲनिमेशनपटांच्या 'फील गुड' साच्याला मोडीत काढलं आहे. रंगांची देखणी उधळण, डोळे पुन्हा पुन्हा सुखावतील असा विस्मयकारक, विलोभनीय निसर्ग, खिळवून ठेवणारी साहसदृश्यं आणि एकूणात सगळं 'छान, छान' या वाटेवरून बहुसंख्य ॲनिमेशनपट जाऊ लागल्यानंतर त्यात काहीसा एकसुरीपणा जाणवू लागला होता. कथेचं नावीन्य, प्रभावी लेखन-सादरीकरण, तंत्राची अफलातून करामत याबाबत बोट ठेवायलाही कुठे जागा नाही; पण अनुभवाच्या पातळीवर मात्र उणेपणा जाणवतोय असं होत होतं. ('फील गुड' अनुभवात एका मर्यादेपुढे तोचतोपणा जाणवू लागतो. तसं होत होतं.) ही उणीव 'अवे' आणि 'फ्लो'ने भरून काढली. 'अवे'मधला जंगलात हरवलेला मुलगा, त्याला सोबत करणारा पक्षी आणि 'फ्लो'मधली जलप्रलयात स्वतःला वाचवू पाहणारी मांजर आणि तिचे काही प्राणी सोबती यांच्याशी आपण ज्या प्रकारे जोडले जातो ते जोडलेपण वेगळ्या जातकुळीचं आहे. या दोन्ही चित्रपटांच्या कथा हे याचं एक कारण आहेच; पण हे ॲनिमेशनदेखील वेगळ्या जातकुळीचं आहे. एखाद्या चित्रकाराने काढलेलं सुंदर चित्र अचानक हलू लागावं तसं ते आपल्यासमोर येत जातं. आणि तसंच वावरतं. त्यातला जिवंतपणा आणि प्रवाहीपणा अद्भुत आहे. सहसा ॲनिमेशनपटांमध्ये रेखीवपणा, प्रमाणबद्धता, व्यक्तिरेखांचं वैविध्य, त्यांची अतिशय कल्पक रूपरेषा हे सगळे घटक असतातच. गिन्ट्स झिलबालोडिसच्या ॲनिमेशनची मुख्य वैशिष्ट्यं म्हणजे कथेचा वेगळेपणा, आपण आखीव-रेखीव काही बघतोय यापेक्षा 'रेषांचा, चित्रांचा मनोहर, गुंतवून ठेवणारा खेळ बघतोय असं वाटणं आणि ॲनिमेशनपटांमध्येदेखील दुर्मीळ झालेला शांतपणा, ‘ठहराव’. हा ठहराव असूनही त्याचे चित्रपट अजिबात कंटाळवाणे झालेले नाहीत. समोर जे सुरु असतं तिथून तुम्ही नजर हलवू शकत नाही. 

गिन्ट्स झिलबालोडिसने त्याच्या दोन्ही चित्रपटांमध्ये उभं केलेलं जग आणि त्या जगात घडणाऱ्या कथा यात 'मृत्यू' हा एक कळीचा घटक आहे. 'अवे'मध्ये तर प्रत्यक्ष मृत्यूच पाठलाग करतो आहे तर 'फ्लो'मध्ये मृत्यूचं भय पाठलाग करतं आहे. शिवाय चित्रपटात मृत्यूचे आणखी काही उत्कट संदर्भही आहेत. मृत्यू हा विषय चित्रपटांमध्ये कायम घोटाळत असल्यामुळेच फक्त नाही तर कथेच्या एकूण सलग 'दृश्य प्रकृती'मुळे, मांडणीमुळे या दोन्ही चित्रपटांना 'चिंतना'ची डूब मिळाली आहे. या चित्रपटांची ही 'चिंतनात्मक बाजू' हे गिन्ट्स झिलबालोडिसचं क्रिएटर म्हणून फार मोठं यश आहे.  

'अवे' आणि 'फ्लो' दोन्हीमध्ये जंगल, पाणी, डोंगर यांचे अचंबित करणारे आविष्कार दिसतात. प्राणी-पक्ष्यांचे देखणे नमुने दिसतात. 'फ्लो'मधलं पाण्याचं दर्शन तर अतिशय मनोवेधक आहे. 'अवे'मधला मुलगा आणि 'फ्लो'मधली मांजर या दोघांच्या दृष्टीने तुम्ही ते जग पाहू लागता आणि त्या दोघांचा 'एकटेपणा'ही तुम्हाला जाणवत राहतो. चित्रपटांमध्ये 'फील गुड फॅक्टर' नसल्याने हा एकटेपणा तुमच्या आत नीटपणे प्रवेश करतो. या दोघांच्या आसपासचं जगही कोलाहलाचं नाही. तिथे प्राणी-पक्ष्यांचे समूह आहेत; पण त्यांच्यातही एक एकटेपण आहे. अनेकविध व्यक्तिरेखांनी एकत्र येऊन घातलेला गोंधळ, गडबड, त्यांची साहसं, त्यांना येणारं अपयश आणि अंतिमतः येणारं यश या 'नेहमीच्या यशस्वी' लक्षणांचा इथे अभाव आहे. इथे काही मोजक्या प्राण्यांनी ('व्यक्तिरेखा' म्हणतो तसं ॲनिमेशनपटांच्या संदर्भात 'प्राणीरेखा' म्हणता येईल का?) त्यांच्या जगण्यातला एक भाग उघड केला आहे. ते त्यांच्या गतीने, त्यांच्या पद्धतीने, त्यांच्या क्षमतेनुसार संकटांना तोंड देत चालले आहेत आणि तुम्ही ते जवळून पाहताय इतकंच इथे घडतंय.  

तांत्रिक अंगाने अतिशय सफाईदार, उत्तम ‘फिनिशिंग’ असलेला, भव्य सेट्स आणि थरारक साहसदृश्ये असलेला एखादा ॲक्शनपट किंवा ॲनिमेशनपट बघणं हे आता नवीन राहिलेलं नाही. पण डिजिटल चकचकीतपणाच्या, दृश्य-रंग-प्रसंग यांची रेलचेल असणाऱ्या काळात अचानक लहानपणी पाहिलेलं 'बालभारती'चं मुखपृष्ठ समोर आलं किंवा आकाशवाणीवरच्या निवेदकाचा शांत, संवादी आवाज ऐकू आला की जे होतं तेच 'अवे' आणि 'फ्लो' बघून होतं. 

पण या शांतावणाऱ्या जाणिवेबरोबरच दुसरीही एक जाणीव होते. ती म्हणजे - आज तंत्रज्ञानामुळे कल्पक डोक्याच्या ॲनिमेटरला एकट्याने अशक्यप्राय वाटतील अशा गोष्टी करणं शक्य आहे.  'अवे' हा चित्रपट गिन्ट्स झिलबालोडिसने 'माया' हे कंप्यूटर ग्राफिक्स ॲप्लिकेशन वापरून केला होता तर 'फ्लो' हा चित्रपट 'ब्लेंडर' हे मोफत, ओपन सोर्स सॉफ्टवेअर वापरून केला आहे. तंत्रज्ञान मुक्त होऊ लागल्याने एकीकडे समाजमाध्यमांवरून सवंग 'कंटेंट'ला उधाण आलेलं असताना दुसरीकडे गिन्ट्स झिलबालोडिससारखा सर्जक, चिंतनशील वृत्तीचा तीस वर्षांचा तरूण जागतिक सिनेमाला वळण देऊ शकतील या दर्जाच्या कलाकृती निर्माण करतो आहे. अशा वेळी ‘तंत्रज्ञान कुणाच्या हातात आहे यावर त्या तंत्रज्ञानाचा सामाजिक परिणाम ठरतो’ याची प्रचिती येते. 

'अवे' आणि 'फ्लो' हे दोन्ही चित्रपट जरूर पहा. 'फ्लो' सध्या थिएटर्समध्ये आहे. आणि तो थिएटरमध्येच जाऊन बघावा. हे दोन्ही चित्रपट प्राइम व्हिडीओवर रेंटवर उपलब्ध आहेत. गिन्ट्स झिलबालोडिसचं हे जग अद्भुत आहे, आश्वासक आहे आणि आजच्या विखंडित काळाला थोडं तरी सांधू शकेल असं आहे. सिनेमा बघून बाहेर पडताना डोक्यात इतर कुठली अनाठायी, एकांगी खळबळ माजण्यापेक्षा चिंतनाच्या शांत लाटा असतील, आपण आणि सृष्टी याबद्दलची एक उन्नत समज असेल तर ते या काळासाठी नक्कीच उपकारक ठरेल!

(अक्षरनामा, १६ मार्च २०२५)